Porthsychan

Gerllaw goleudy Strwmbwl mae ‘na fae bach o’r enw Porthsychan. Mae yno lonnydd a morloi ac odyn galch sy’n cwato yn y trash. Dyma oedd lleoliad traddodiad hyfryd ac anarferol gynt, am ddegawdau, ac efallai canrifoedd? We ‘Te Parti Porthsychan’ yn ddigwyddiad blynyddol ac we gwahoddiad i holl deuluoedd yr ardal. Ar yr ail Sadwrn ym mis Mehefin fe fyddai’r hen a’r ifanc yn casglu ac yn hala’r amser yn yfed te tra’n rhoi’r byd yn ei le.

Yn y 40au a’r 50au, byddai’r paratoiadau yn nwylo Arthur Nant (o fwthyn Y Nant). Bydde fe yn torri’r gwair a’r ragwrt yn y parc nesa’r traeth ac yn rhoi cwed tan yn barod i ferwi’r tecilau at y te.

Pam fydde hyn yn digwydd, gwedwch? Wel, yn ôl y son, we pobol yr ardal wedi pererindota i Borthsychan am ganrifoedd er mwyn ymweld â Chapel Degan, ar y penrhyn i’r dde i’r traeth. Mae’r hen fapiau yn dangos lleoliad yr adeilad, ac hefyd ‘Ffynnon Degan’ gerllaw. Yn anffodus, sdim golwg o’r adeilad erbyn hyn, a rhaid chwilota’n hir cyn canfod enw Degan mewn hen ddogfennau. Yn ôl y sôn, Degan a’i ffrind Sinwen oedd ymhlith yr ychydig o breswylwyr Cantre’r Gwaelod i jengid pan boddwyd y wlad. Ym Mhorthsychan y glanion nhw lle yr adeiladodd Degan gapel, er mwyn diolch i Dduw am Ei haelioni. Bu Sinwen yn llafurio i dyfu bwyd iddynt ar y tir. Dyma pham y mae yr enw ‘Tresinwen’ ar y fferm, a Phen Capel Degan’ ar y penrhyn. Ond, beth am Ffynnon Degan? Wel, mae yna nifer o nentydd bach yn tarddu rhwng Taibach a Phorthsychan. Yn y 1920au, y teulu Morse we’n byw yn Nhaibach. Mae disgynydd i’r teulu, sy’n byw yn Abergwaun heddi, yn cofio ei Mam yn adrodd stori am Ffynnon Degan. Yn ôl traddodiad we’r dwr yn llesol ac yn iachâu, yn arbennig gwendid llyged. Byddai Mrs Morse, pan yn blentyn, yn casglu’r dwr mewn potel ac yn ei gario o Taibach, dros Garn Fawr, i fwthyn ei mamgu, er mwyn golchi ei llyged. Byddai’r hen fenyw yn credu’n gryf bod pwer iachâu dwr Ffynnon Degan.

Mae’n bosib mai yn Nhaibach we’n arfer bod crair yn perthyn i Degan.  Ers blynyddoedd maith iawn bu pererinion yn galw yn y Capel i  ofyn bendith wrth gydio mewn darn o frethyn we’n perthyn i ddillad y sant. Pan aeth y Capel a’i ben iddo, symudwyd y crair i ffermdý cyfagos a byddai  pererinion yn galw yno i’w weld. Rhyw dro, galwodd bonheddwr heibio we’n cynnig digon o arian  i brynu’ r crair  ar  gyfer ei gasgliad.  Ildiodd y ffermwr i’r temtasiwn, a diflannodd y crair o’r ardal am byth.

In the 40s and 50s, the preparations would be in the hands of a local gentleman – Arthur Nant (who lived at Nant cottage). He’d cut the hay and ragwort in the field next to the cove and put firewood ready to boil the kettles for tea.

Why would this happen? Well, rumour has it that local people saw Porthsychan as a place of pilgrimage for centuries. They  visited Degan’s Chapel, on the peninsula to the right of the beach. Old maps show the location of the building, and also, nearby, – ‘Degan’s spring’. Unfortunately, the chapel is long gone, and Degan is only to be found in old documents. According to legend, he and his friend, Sinwen were two of the few survivors when ‘Cantre’r Gwaelod’ was lost beneath the waves. When they reached this headland, Degan built a chapel to show his gratitude for deliverance. Sinwen took to the challenge of raising crops to sustain them. These survivors are recalled in the names of Tresinwen Farm and Pen Capel Degan promontory above Porthsychan. But what about Degan’s spring? Well, there are many springs between Taibach and Porthsychan. In the 1920s, the Morse family lived at Taibach. A desendant, living at Fishguard today, recalls her mother’s tale about the spring. According to tradition the spring water had healing properties, particularly to cure ailments of the eye. Mrs Morse, as a child, would collect spring water and carry it from Taibach, over Garn Fawr to her grandmother’s home. There ‘mamgu’ would bathe her eyes with it. She strongly believed in the healing power of Degan’s Well.

It is possible that Taibach was once where a relic belonging to Degan was kept. For many years pilgrims had been in the habit of calling at the Chapel to ask for blessing through the power of a piece of cloth belonging to the saint’s clothes. When the Chapel fell into disrepair, the relic was moved to a nearby farmhouse and pilgrims would call there to see it. Once, a gentleman called, offering enough money to buy the relic for his collection. The farmer gave in to temptation, and the relic disappeared from the area forever.